Modernizasaun Agrikultura
Foin dadauk Ekipa husi Universidade Monash lansa sira nia relatoriu konaba moderniza agrikultura -ita bele hetan nia kopia iha monashintimor.org/publications. Ami sei hakerek diariu balu hodi explora idea balu iha relatoriu ne’e. ba dahuluk ida ne’e sei fornese informasaun jeral konaba temas prinsipal. Diariu sira tuir mai sei koalia detallus liu konaba rekomendasaun asaun espesifiku sira. Favor aproveita.
Agrikultura nia importante!
Maioria Timor oan sira ne’ebe ho idade adultu, servisu iha toos hanesan sira nia atividade prinsipal loro-loron no sai rekursu vida-moris ba sira nia familia (Sensus, 2015). Investe iha agrikultura ida importante tebes ba ekonomia ne’ebe benefisia ba populasaun barak. Iha faktus balu ne’ebe ilustra iha ne’e mak:
Liu husi 200,000 servisu-nain ho idade adultu (60%) depende ba agrikultura hanesan sira nia atividade ekonomia prinsipal, maioria husi sira ne’e sei aplika Sistema agrikultura tradisional.
Besik 30,000 joven sira remata sira nia edukasaun kada tinan, no maioria husi sira sei buka hela servisu hodi halo.
Laiha setor seluk ne’ebe bele kria kampu servisu sufisiente hodi halibur kresimentu ida ne’e. hanesan ezemplu, iha tinan 2017 politika turismo ne’ebe iha ambisaun boot hodi kria servisu ne’ebe relasiona ho turismo ba ema 15,000 iha tinan 2030 – maibe ida ne’e nafatin la sufisiente atu simu kresimentu servisu-nain maske ba iha tinan ida nian deit.
Setor oli no mina dalaruma diak ba rendimentu governu nian, no tanba ida ne’e kampu servisu ba governu, maibe ida ne’e produs kampu servisu. Hanesan ezemplu, sei menus husi 500 kontinua servisu ne’ebe propoin husi fasilidade iha LNG iha tasi mane.
Iha parte Dili kresimentu lalais liu, area rural iha nasaun ida ne’e mos hatudu nia kresimentu populasaun. Projesaun hatudu katak iha tinan 20 mai, liu husi 50% populasaun iha Timor-Leste nafatin sei iha area rural.
Dalan realistiku ba dezenvolvimentu ekonomia mak tenke inklui investimentu iha agrikultura. Maibe ita tenke hasoru realidade katak progresu lao neneik liu, no aprende husi lisaun – dalaruma ita presiza aprosimasaun foun. Relatoriu ne’e foka liu ba saida mak involve iha etapa inisiu hodi hasoru setor agrikultura modernu.
Realidade COVID 10 halo kazu agrikultura ba agrikultura sai importante tebes. Ida ne’e importante tebes ba nasaun atu iha seguransa ai-han, kontrolu diak liu tan ba sira nia produsaun rasik.
Oinsa ida ne’ebe bele lao ho diak
Iha elementus xave tolu iha atividade agrikultura:
Insumu (agrikultor presiza asesu ba kualidade fini diak, no insumu seluk);
Iha toos (Insumu sira ne’e presiza utiliza ho efisiente hodi hasae produtividade);
Merkadu (Agrikultor sira presiza merkadu ba sira nia produsaun).
Presaun boot
Agrikultor sira iha Timor-Leste hasoru problema baziku ida, ne’ebe ho naran presaun boot:
Agrikultor Timor-oan normalmente iha insumu ne’ebe ho kualidade ladiak, menus ekipamentu, no rekursu seluk, no iha difikuladade hodi asesu ba merkadu. Nia rezultadu mak, sira servisu maka’as, ho rezultadu produsaun ne’ebe menus no hetan rendimentu ne’ebe menus husi sira nia esforsu kompara ho agrikultor sira iha nasaun Asia. Ida ne’e bele hatun sira nia hakarak ka vontade atu produs barak. Ida ne’e mak presaun boot ba Agrikultor Timor-oan sira.
Imajina bainhira husu ita atu servisu maka’as iha tempi difisil no oferese rendimentu ne’ebe kikoan ba ita nia servisu. Ita boot dalaruma halo saida mak ita tenke halo hodi agoenta moris, maibe ida ne’e lahatudu ita nia vontade atu hasae esforsu ka foti risku ba aprosimasaun foun.
Agrikultor no Negosiante sira mormalmente iha ambisaun no iha hakarak atu susesu, no interese atu aprende no adopta pratika foun, importante mak sira bele haree nia benefisiu no jere nia risku. Problema mak, Presaun boot signifika laiha apoiu adisaun no insentivu, oportunidade atu atrai ba investimentu oitoan.
Insentivu Industria halo sira ne’e akontese
Ba Industria Agrikultura iha Timor-Leste atu buras no moderniza, ami argumenta katak Governo presiza kria Insentivu industria ne’ebe enkoraja agrikultor no negosiante sira atu investe tempu no osan barak liu hodi haburas sira nia negosiu.
Tipu insentivu ne’ebe diskusi ona iha relatoriu ida ne’e inklui kupon ba agrikultor sira konaba insumu, subsidiu ba inportasaun ka produsaun insumu, hadia maneira asesu ba kreditu, hanesan mos insentivu ba esportasaun no seguransa no taxa insentivu. Bainhira insentivu sira hanesan ne’e tau iha fatin ona, investor sira sai atrativu, no agrikultor ho negosiante sira sei foti oportunidade sira ne’ebe ne’ebe aprezenta ba sira. Ita sei haree idea sira ne’e diak liu iha diariu balu tuir mai.
Agrikultura ka toos boot bele lidera
Parte seluk husi insentivu ida ne’e, ne’ebe dezeñu ona atu suporta agrikultor no negosiante sira hotu, modernizasaun agrikultura sei presiza mos suporta Agrikultura boot ka Agrikultura nukleu sira ne’ebe foin mosu. Agrikultra sira ne’e sei fornese lideransa ne’ebe ho valor liu hodi asesu ba insumu, introdusaun teknolojia, kria kampu servisu, no hadia asesu merkadu, ne’ebe bele fo benefisiu barak ba agrikultor kiik sira. relatoriu ida ne’e propoin insentivu ba estebelesimentu no hamosu agrikultura/toos boot sira liu husi rezolve dezafius sira ne’ebe kritiku liu. Asesu ba rai ho seguru, iha parte seluk hadia aranjamentu konaba kreditu.
Kafe, Maek, Manu, Akuikultura no seluk tan
Ita hotu hatene katak rendimentu/lukru seluk husi Oli no mina, kafe mak sai komoditi ida ne’ebe Timor-Leste Exporta ho kuantidade boot (Milliaun $20 iha tinan 2018). Iha tinan foin dadauk ne’e, maek hanesan exportasaun ida bot ba daruak nian (milliaun $2 iha tinan 2018). Iha setor kiik, ida ne’e merese atu haforsa tan, tanba ne’e ita rekomenda atu foka liu ba komoditi rua ne’e.
Haree ba importasaun, iha komoditi balu ne’e Timor-Leste sei dependente los atu importa ho volume boot, no sei presiza kapasidade barak hodi produs iha rai laran – inklui foos, manu no mantolun, nune’e mos produsaun naan no ikan no seluk tan. Sira klaru katak demanda iha rai laran barak liu ba komoditi sira ne’e, tanba ne’e investe iha produsaun lokal ne’ebe bele kompete ho importasaun iha parte kualidade no presu sei ajuda hadia agrikultor sira nia rendimentu no seguransa ai-han rai laran. Ba future agrikultura iha Timor-Leste presiza halo espesializasaun ba area balu. Ita esplora tan ba ai-horis seluk bainhira iha hatene ona nia merkadu, hodi ba exportasaun ka demanda rai laran ne’ebe mak sa’e. Kafe, Maek, manu, akikultura no seluk tan…..
Relatoriu ne’e halo investigasaun ba ai-horis espesifiku sira balu ho detallu liu, no propoin insentivu oi-oin hodi resolve dezafiu balu ne’ebe kritiku liu ne’ebe hanehan invetimentu iha ai-horis sira ne’e. idea ida ne’e simples: saida mak sai “dezafiu” ba kresimentu iha produsaun no merkadoria ba komoditi sira ne’e? normalmente iha pontu kritika balu iha kadeia fornesedor ne’ebe dezafia ba kresimentu. Bainhira sira ne’e identifika ona, planu bele dezenvolve hodi halo mudansa ba insetivu ba agrikultor no negosiante sira: hamenus kustu, hasae rendimentu, hamenus risku.
Ikus liu, iha hanoin balu konaba reforma ekonomia ne’ebe luan hodi bele halo diferensia boot iha agrikultura….
Asesu ba Kreditu
Dezafiu boot ne’ebe negosiantes sira hasoru, partikularmente iha produsaun aninmal no akuikultura, ne’ebe ho fundus ba investimentu kapital. Dezafiu ida ne’e bele rezolve ho apoiu husi governu ba kreditu agronegosio. Ida bele atinji liu husi fornese subsidiu ho funan kiik no garante husi governu ba imprestimu/deve hodi suporta atividade agronegosio. Autoriza banku kontinua jere avaliasaun konaba risku husi deve, maibe uza subsidiu hodi troka sira nia kalkulasaun risku no hodi nune’e bele redus valor ne’ebe sira atu selu.
Estratejia Nasional
Setor agrikultura modernu presiza volume boot, konsistente ho kualidade no kompetente ho presu, no ida ne’e mai husi estratejia nasional ne’ebe klaru katak fo fiar no kria insentivu ba agrikultor no negosiante sira atu investe.
Prioridade institutional seluk ne’ebe sei ajuda tebes iha modernizasaun agrikultura inklui:
* Rezolve prosesu iha importasaun no exportasaun ne’ebe la efisiente (mudansa boot bele mai husi hadia prosedura kompara ho fasilidade sira).
* Rezolve problema sira ne’ebe lao dadauk ho titlu nain ba rai ne’ebe la serteza/klaru.
Ida ne’e sei iha servisu barak atu halo! Ami sei hakerek barak tan iha diariu sira tuir mai konaba sasan sira ne’e. progresu sei lao neneik, maibe mai ita prepara diresaun ne’ebe diak….
Ita bele lee peskiza iha:
Comments
Post a Comment